លក្ខណៈពិសេស
របស់សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជបីព្រះអង្គ
ព្រះពុទ្ធសាសនា និកាយហីនយាន ប្រកាន់តាមថេរវាទ យកព្រះត្រៃបិដកភាសាបាលីជាគោល បានចូលមកប្រតិស្ឋានគង់វង្សក្នុងកម្ពុជរដ្ឋ តាំងពីពុទ្ធសករាជ ១៩៦៩ មកម៉្លេះ 1 ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងរាជ្យស្ដេចមួយអង្គ ៗ ជួនកាលងើបខ្ពស់ត្រដែតឡើង ជួនកាលទៀត ត្រូវធ្លាក់ចុះដុនដាបអាស្រ័យទៅលើព្រះសមត្ថភាពដឹកនាំរបស់ព្រះចៅផែនដី និងនាហ្មឺនសព្វមុខមន្ត្រី ជាពិសេស ភាពឈ្លាសវៃប៉ិនប្រសប់ របស់សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ និងព្រះរាជាគណៈឋានានុក្រម ក្នុងការទ្រទ្រង់សាសនា ។
តាមរយៈឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រ ព្រះរាជពង្សាវតារខ្មែរ បានបញ្ជាក់ថា សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជចំនួនបីព្រះអង្គ អាចចាត់ទុកជាបុគ្គលដ៏ឆ្នើម លើសសម្ដេចសង្ឃរាជអង្គឯទៀត ដូចមានព្រះនាមខាងក្រោមនេះ ៖
១– សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ជឹម ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទស្រីធម្មរាជ ឬ ព្រះរាជសម្ភារ
២– សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ប៉ឹម ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទឧទ័យរាជាអង្គតន់
៣– សម្ដេចព្រះមហាសុមាធាធិបតី ជួន ណាត ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទនរោត្តម សីហនុ ។
សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជទាំងបីព្រះអង្គនេះ បើទោះបីជាព្រះអង្គសោយទិវង្គតកន្លងផុតទៅហើយក្ដី ក៏ប៉ន្តែព្រះរាជកិត្តិយស កិត្តិស័ព្ទ កិត្តិគុណ បានចារឹកទុកក្នុងឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រ និងបង្កប់ក្នុងដួងចិត្ត ពុទ្ធសាសនិកជនស្រករក្រោយ ដែលពុំអាចបំភ្លេចបានឡើយ ។ តើសម្ដេចសង្ឃទាំងបីព្រះអង្គនេះ មានព្រះលក្ខណៈជាពិសេស ប្លែកពីជនទាំងពួងដូចម្ដេចខ្លះ? យើងសាកល្បងសិក្សាស្រាវជ្រាវរាវរក នូវព្រះរាជជីវប្រវត្តិ មកលាតត្រដាង តាមលំដាប់លំដោយនៃរជ្ជកាលព្រះមហាក្សត្រដូចតទៅ ៖
១- សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ព្រះនាម ជឹម
កាលពីបុរាណព្រេងនាយ ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលផ្សាយចូលមកកាន់ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាយើង គឺគ្មានគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយដូចបច្ចុប្បន្ននេះទេ មានតែមួយគឺគណៈមហានិកាយ ។ រីឯសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ឬសម្ដេចព្រះមហាសង្ឃរាជ មានព្រះបរមនាមថា «សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី» ស្ដីទីលើរាជាគណៈឋានានុក្រម និងព្រះសង្ឃគ្រប់វត្តអារាមទូទាំងព្រះនគរ ។ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទស្រីធម្មារាជាព្រះរាជសម្ភារ មានព្រះមហាថេរមួយព្រះអង្គទ្រង់ព្រះនាម សម្ដេចព្រះសុគន្ធាមហាសង្ឃរាជាគណៈធិបតី ជឹម ។ ព្រះអង្គប្រកបដោយទិព្វញ្ញាណ ចាក់ធ្លុះក្នុងព្រះត្រៃបិដក ប្រកបក្នុងឈានលោកិយវិសេសវិសាលណាស់ ។ ទ្រង់ស្ទាត់ជំនាញក្នុងប្រស្នាអាថ៌បាលីពុំមានទើសទាល់ ដោយគ្មានព្រះសង្ឃអង្គណា អាចយកប្រៀបបាន ។ ព្រះអង្គជាព្រះឧបជ្ឈាយ៍បំបួសស្ដេចផែនដី និងជាមហាគរុតែងទេសនាប្រៀនប្រដៅពុទ្ធបរិស័ទ ពុំខ្លាចនឿយព្រះកាយពលឡើយ ។
ក្នុងរវាងគ្រិស្តសករាជ ១៦៣៦ ដល់ ១៦៤០ សម្ដេចតែងតែផ្ដល់នូវព្រះរាជដំបូន្មាន ថ្វាយព្រះចៅផែនដី ដែលជាសិស្សតាំងស៊ប់ ក្នុងទសពិធរាជធម៌ ស្គាល់គតិធម៌ គតិលោក ដើម្បីដឹកនាំសង្គមកម្ពុជាឲ្យមានវឌ្ឍនភាព ។ គួរបញ្ជាក់ថា ព្រះរាជសម្ភារ ក៏ជាព្រះមហាក្សត្រមួយអង្គ មានព្រះបញ្ញាឆ្លៀវឆ្លាត ទ្រង់ស្ទាត់ជំនាញក្នុងព្រះត្រៃបិដក និងបានតាក់តែង នូវកំណាព្យកាព្យឃ្លោងជាច្បាច់ប្រដៅ ព្រមទាំងសាស្ត្រាបាលីផ្សេង ៗ ព្រោះតែមានមហាគ្រូដ៏ជំនាញជួយបង្ហាត់បង្រៀន កាលស្ដេចសាងព្រះផ្នួសជាបព្វជិតនៅនគរវត្ត ។ ព្រះរាជាអង្គនេះ សោយរាជ្យបានតែបួនឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ ក៏ត្រូវមានវិបត្តិស្នេហា រហូតត្រូវបារាំងធ្វើគត់ក្ស័យព្រះជន្ម ធ្លាក់ពីលើចុងត្នោត គួរឲ្យសោកស្ដាយ ព្រោះតែចាញ់កម្លាំងតណ្ហា និងភ្លេចបណ្ដាំព្រះគ្រូឧបជ្ឈាយ៍ ។ សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ជឹម ទ្រង់គង់នៅក្នុងវត្តតាសឹង នាក្រុងឧដុង្គមានជ័យ ព្រះអង្គបានចងក្រងនូវសាស្ត្រា «ច្បាប់ក្រម» ទុកប្រដៅជនផងទាំងពួង ស្នាព្រះហស្តនោះ ត្រូវបានរក្សាទុករហូតដល់សព្វថ្ងៃ ។ យើងសូមដកស្រង់សាស្ត្រាច្បាប់ក្រមចំនួនបីល្បះ មកបញ្ជាក់ជូនជាភស្ដុតាង ៖
– នេះគឺច្បាប់ក្រមប្រសើរឧត្តមទូន្មានអ្នកផង
ប្រើឱនលំទោនកុំបីមានឆ្គងប្រាជ្ញាបុណ្យផង
កើតដោយប្រណិប័តន៍ ។
– នរូអ្នកណាទោះយកអាត្មាចូលសាសនពុទ្ធរតន៍
ចូរធ្វើឲ្យត្រង់ដោយនូវបន្ទាត់ហៅស្វែងសម្បត្តិ
យកផ្លូវនិព្វាន ។
– នរុអ្នកផងទោះដឹងយល់ហោងចិត្តនោះឲ្យហ៊ាន
បំពេញព្រះផ្នួសដោយព្រះទូន្មានកុំធ្វើលឹកលាន
ដោយចិត្តអន្ធពាល ។
ច្បាប់ប្រដៅខាងលើនេះ ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ បានបោះពុម្ពរួចហើយ ប៉ុន្តែនៅក្នុងអារម្ភកថាដាក់ថា «ច្បាប់ក្រម» កើតពីព្រះសង្ឃឧបជ្ឈាយាចារ្យ ដែលប្រៀនប្រដៅសិស្ស ដោយរកឈ្មោះអ្នកនិពន្ធមិនឃើញ ។ តាមពិត គឺព្រះសុគន្ធាធិបតី ជឹម បានតែងទុកមិនអាចប្រកែកបាន ។ សូមមើលឯកសារមហាបុរសខ្មែរផងចុះ ។ ក្រៅពីអត្ថបទស្នាព្រហស្តខាងលើនេះ សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជឹម នៅមានញាណញេយ្យ ប្លែកពីមនុស្សទាំងពួង ។ ព្រះអង្គអាចអធិដ្ឋានបារមីឲ្យដើមស្រម៉ ដែលដុះក្បែរជើងភ្នំព្រះរាជទ្រព្យ ឲ្យទៅដុះមុខកុដិឯវត្តអ្នកតាសឹងបាន ដើម្បីបានផ្លែសម្រាប់ព្រះសង្ឃឆាន់ និងយកធ្វើជាឱសថសម្រាប់កែរោគ ។ ព្រះអង្គអាចជួយរំលត់ភ្លើងដែលឆេះស្រុកចិនឲ្យរលត់បាន គ្រាន់តែជះទឹកមួយផ្តិល សំដៅទៅទិសឧត្តរ និងឧបកិច្ច ដោយលោកិយឈាន ។ ព្រះអង្គទ្រង់ញាណដឹងថា ស្ដេចក្រុងចិនធ្លាប់កើតជាឆ្កែដ៏មានភក្ដីភាព ហើយនៅបម្រើព្រះមហានាគត្ថេរ ដែលគង់នៅវត្តកស្សប ។ នៅពេលស្ដេចក្រុងចិនប្រឈួនព្រះសិរ 2 ជាទម្ងន់ ហើយគ្មានគ្រូណាមើលជា ព្រះអង្គបាត់ចាត់រាជទូតមកក្រុងឧដុង្គ តាមពាក្យហោរា ដើម្បីនិមន្តសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជឲ្យជួយព្យាបាល ។ សម្ដេចសង្ឃគ្រាន់តែបង្គាប់ ឲ្យពួកសេនាទាហានចិន ទៅជីកយកឫសឫស្សី ដែលដុះចាក់ស្រេះចំលលាដ៏ក្បាលខ្មោចឆ្កែឈ្មោះ «អាម៉ៅ» ដែលលោកគ្រូមហានាគត្ថេរ ឲ្យគេកប់នៅក្បែរវត្ត នាជើងភ្នំព្រះរាជទ្រព្យភ្លាម ស្ដេចក្រុងចិនក៏បានជាសះស្បើយ ពីព្រះរោគឈឺក្បាលនោះមួយរំពេចដែរ ទើបជឿថា ស្ដេចធ្លាប់កើតជាឆ្កែមែន ដោយកុសលផលានិសង្ស ដែលខ្មោចសុនខនោះបម្រើព្រះសង្ឃ លុះវាស្លាប់ទៅ ក៏បានទៅកើតជាស្ដេចក្រុងចិន ។ សម្ដេចបានត្រាស់បង្គាប់ ឲ្យសេនាមាត្យចិន នាំទេយ្យទានមកប្រគេនសម្ដេចព្រះសង្ឃសុគន្ធាធិបតី ជឹម មានព្រះកិត្តិស័ព្ទល្បីរន្ទឺរហូតដល់ស្រុកចិន និងនានាប្រទេស ជាវន្ទីយបុគ្គលដ៏អស្ចារ្យកម្ររកបាន នាសតវត្សទី ១៧ ។
២- សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ព្រះនាម ប៉ឹម
ក្នុងរជ្ជកាលព្រះឧទ័យរាជា «អង្គតន់» ដែលឡើងសោយរាជ្យសម្បត្តិក្នុងគ្រិស្តសករាជ ១៧៧៥ មានព្រះមហាថេរមួយព្រះអង្គ គង់នៅវត្តស្បែង នាក្រុងឧដុង្គមាជ័យ ។ ព្រះអង្គ ជាអ្នកទ្រទ្រង់គម្ពីរព្រះត្រៃបិដកចេះចប់ គ្មានទើសទាល់អាថ៌ប្រស្នាអ្វីឡើយ ។ ព្រះចៅផែនដីទ្រង់សព្វព្រះរាជហឫទ័យនឹង ព្រះមហាថេរនេះណាស់ តែងចាត់ក្រុមសង្ឃការី ឲ្យទៅនិមន្តព្រះអង្គចូលទៅសម្ដែងធម៌ទេសនា ក្នុងព្រះបរមរាជវាំងក្រុងឧដុង្គ ជារៀងរាល់ថ្ងៃឧបោសថសីល ។ ព្រះអង្គតន់ជាព្រះមហាក្សត្រប្រកាន់ខ្ជាប់ នូវទសពិធរាជធម៌ និងជាព្រះអគ្គពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភក៍ ទ្រង់បរិច្ចាគព្រះរាជទ្រព្យ ប្រដាប់ចតុប្បច្ច័យទំនុកបម្រុងព្រះសង្ឃកសាងវត្តអារាម ជម្រុញព្រះពុទ្ធសាសនាបានថ្កុំថ្កើងរុងរឿងប្រពៃក្រៃពេក ។ ព្រះអង្គក៏មានព្រះរាជសទ្ធាផងដែរ រហូតដល់ លះបង់ព្រះមហាស្វេតឆ័ត្ររាជសម្បត្តិ ផ្ទេររាជការផ្ទៃក្រោម ឲ្យមហាសេនាបតីកាន់កាប់ ហើយព្រះអង្គចេញសាងបព្វជ្ជាបំបេញ ឧបសម្បទាជាភិក្ខុ និង ព្រះសុគន្ធាធិបតី ប៉ឹម អស់រយៈកាលមួយត្រីមាស ។ សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជអង្គនេះ តែងចម្រើនឈានជាលោកិយ អាចឈ្វេងយល់ ដល់ស្ថានការណ៍ព្រះនគរ និងដឹងដល់កំណត់កាលនៃអាយុសង្ខារ របស់ព្រះអង្គទៀតផង ។ យើងគប្បីយល់ថា សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជនាសតវត្សទី ១៨ ពុំមែនជាអង្គអរហន្តាខីណាស្រពនោះឡើយ ព្រោះថា ពុទ្ធព្យាករណ៍ បានកំណត់ត្រឹមមួយពាន់ឆ្នាំ បន្ទាប់ពីព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបរមគ្រូ ទ្រង់បរិនិព្វានទៅ នឹងអស់អង្គអរហន្ត ចុះហេតុអ្វី បានជាសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជមានទិព្វញ្ញាណអាចដឹងនិស្ស័យសត្វ ? ។ ចំណុចនេះ បើយើងនើកព្រះរាជពង្សាវតារមើល ពិតជាបានដឹងថា មនុស្សជំនាន់នោះ នៅមានអ្នកមានឫទ្ធិខ្លាំងពូកែនៅឡើយ ។
សម័យលង្វែក ឧដុង្គ មាន «អ្នកសិល្ប៍» កើតឡើងបញ្ចេញសកម្មភាពជាបន្តបន្ទាប់ដូចជា តេជោមាស តេជោយ៉ត ស្ដេចកែវព្រះភ្លើង ស្ដេចបាលីកងចក្រ ស្ដេចសំរែ ព្រះបាទជាន់ជុំ ព្រះរាមទ្រាំង ។ល។ ចំណែកខាងព្រះសង្ឃ ក៏មានព្រះបទុមបារមី ស៊ីន ដែលជាគ្រូរបស់តេជោមាស សុទ្ធតែជាអ្នកខ្លាំងពូកែ ចេះមន្តអាគមអាចប្រែកាឡាជាសត្វអ្វីក៏បាន និងអាចរាយមន្តហៅភ្លៀង ខ្យល់ ជបឲ្យកើតជាខ្លា ដំរី ឃ្មុំ ស្រាំង ឪម៉ាល់ ដេញជាន់ ដេញទិចបច្ចាមិត្តបាន ។ ក្នុងចំណោមអ្នកខ្លាំងពូកែទាំងនោះ ខ្លះបានធ្វើជាស្ដេចត្រាញ់បម្រើ ជាតិ សាសនា ព្រះមហាក្សត្រ ខ្លះទៀតតាំងខ្លួនជាអ្នកបុណ្យ អួតអាងបហិទ្ធិឫទ្ធិ ទ្រុស្តមិត្ត ប្រឆាំង នឹងស្ដេចផែនដីក៏មាន ។ ករណីដែលថា សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជមានញាណពិសេសខ្លាំងពូកែ ប្លែកពីគេបែបនេះ ក៏ទំនងជាព្រះអង្គឋិតនៅក្នុងជំពូកអ្នកសិល្ប៍ទាំងនោះហើយ ប៉ុន្តែជាជំពូកអ្នកប្រើសិល្ប៍មន្ត តាមលក្ខណៈពុទ្ធនិយមពុំមែនជាព្រហ្មនិយម កាប់សម្លាប់មនុស្ស យកកំហឹងទល់កំហល់នោះឡើយ ពោលឲ្យចំ គឺព្រះអង្គបានសម្រេចលោកិយឈាន ពុំមែនជា «លោកុត្តរឈាន» ។ សូម្បីព្រះភិក្ខុទេវទត្ត ជំនាន់ពុទ្ធកាល ដែលអាចហោះហើរដើរលើអាកាសបាន ក៏សម្រេចលោកិយឈានជារបស់បុថុជ្ជននោះដែរ ។
សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជអង្គនេះ លុះមានព្រះជន្មដល់ ៩៤ វស្សា ក៏ទ្រង់ដល់ នូវព្រះជរារោគជាទម្ងន់ ។ ព្រះបាទអង្គតន់ ជាអម្ចាស់ជីវិតតម្កល់លើត្បូង បាននាំព្រះរាជអគ្គមហេសី ស្រីស្នំយាងទៅសួរព្រះអាការរោគ និងសម្ដែងការសោកស្ដាយយ៉ាងខ្លាំង ដោយព្រះទ័យស្នេហា អាឡោះអាល័យ មិនចង់ឲ្យព្រះមហាថេរជាទីសក្ការៈទៅកាន់ភពថ្មីឡើយ ។ ព្រះនរបតី ទ្រង់មានព្រះបន្ទូលថា «បើអំណឹះអត់ពីសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជទៅ ព្រះនគរនឹងបាត់បងអ្នកប្រាជ្ញដ៏ចម្បងមួយអង្គជាមិនខាន» ។ ព្រះមហាក្សត្របានអារាធនាព្រះមហាថេរ ឲ្យយាងចាប់បដិសន្ធិនិងអគ្គមហេសី ដោយមានព្រះឱង្ការថា៖ «ញោម 3 គ្មានព្រះរាជបុត្រានឹងគ្រប់គ្រងព្រះនគរជាតំណព្រះប្រយូរវង្សតទៅសោះ បើគ្មានព្រះមហាក្សត្រសោយរាជ្យហើយព្រះនគរ នឹងសាបសូន្យជាមិនខាន ។ ខ្ញុំព្រះករុណា សូមនិមន្តព្រះជីតន់សូមមេត្តាមក ចាប់បដិសន្ធិនឹងញោមចុះ ដើម្បីជួយទំនុកបម្រុងព្រះនគរផង ព្រះពុទ្ធសាសនាផង ឲ្យបានថ្កុំថ្កើងរុងរឿងជាអង្វែងតទៅ» ។ សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតីថ្វាយព្រះពរថា ដែលព្រះមហាបពិត្រនិមន្តនោះ អាចក្ដីទទួលតាមព្រះរាជនិមន្តក៏បាន តែពុំបានវែងឆ្ងាយទេ គឺគ្រាន់តែជួយព្រះមហាពពិត្របន្តិចបាន ទើបព្រះមហាក្សត្រទ្រង់ព្រះតម្រាស់ថា៖ «បណ្ដាលព្រះមហេសី ព្រះស្នំមេនាងទាំងប៉ុន្មានរបស់ញោមនោះ បើព្រះជីតន់សព្វព្រះទ័យនឹងឈ្មោះថា សូមមេត្តាចាប់បដិសន្ធិនឹងឈ្មោះនោះ តាមសព្វព្រះទ័យចុះ»។ សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ដែលកំពុងទុរន់ទុរានោះ ទ្រង់ឲ្យប្រជុំព្រះមហេសី ស្រីស្នំ អ្នកម្នាង មកជួបជុំជិតព្រះនេត្រ ព្រះអង្គទតទាំងអស់ ទ្រង់សព្វព្រះទ័យលើអ្នកម្នាង «ជៃកវែ» ដែលមានស័ក្តិទាបជាងគេ ទើបនឹងថ្វាយខ្លួន ហើយស្ដេចពុំសូវប្រោសមេត្តាផ ព្រោះមានរូបសម្ផស្សមិនល្អដល់គេ ។
សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ទ្រង់សព្វព្រះទ័យនេះ ដោយចង់អនុគ្រោះអ្នកម្នាងនោះ ឲ្យមានកេរ្តិ៍ ឈ្មោះនឹងគេ ហើយទូលថ្វាយព្រះពរថា «ឲ្យស្ដេច និងព្រះមហេសី ព្រះស្នំ អ្នកម្នាងទាំងអស់ត្រឡប់ទៅព្រះរាជវាំងវិញចុះ ទ្រង់នឹងអស់អាយុសង្ខារទៅចាប់បដិសន្ធិនឹងអ្នកម្នាងជ័យនោះហើយ» ។ គ្រាន់តែ ស្ដេចនាំព្រះរាជបរិពារចេញផុតខ្លោងទ្វារវត្ត សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ក៏លោយទិវង្គតទៅមែនក្នុងព្រះជន្មាយុ ៩៤ ព្រះវស្សា ។ ស្ដេច ក៏វិលមករៀបចំធ្វើបុណ្យ ថ្វាយព្រះភ្លើងយ៉ាងអធិកអធម ។ មួយខែក្រោយមកអ្នកម្នាលជ័យ ក៏ដឹងខ្លួនថាមានគភ៌ ។ ព្រះមហាក្សត្រ បានលើកអ្នកម្នាងជៃជាស្នំឯក ដោយអាណិតស្រឡាញ់លើសគេ ព្រោះទ្រង់ជ្រាបថា អ្នកម្នាលទ្រង់គភ៌ ពិតជាសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ យាងមកចាប់បដិសន្ធិនឹងបានស្នងរាជសម្បត្តិជាមិនខាន ។ ស្ដេចចាត់ឲ្យអ្នកយាយចាស់ទុំចូលប្រចាំការ រក្សាគភ៌អ្នកម្នាងជៃរាល់ពេលរាល់វេលា លុះត្រាតែគ្រប់ទស្សមាស បានប្រសូតព្រះរាជបុត្រមក ជាបុត្រាមែន ហើយថ្វាយព្រះនាមថា «ព្រះអង្គអេង» ។ លុះព្រះវររាជបិតាសោយទិវង្គតទៅ ព្រះនរាយណ៍រាមាអង្គអេង ដែលជាតួអង្គសម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ប៉ឹម មកសោយព្រះជាតិនោះ បានឡើងសោយរាជ្យស្នងព្រះបិតាចំពេលដែលព្រះនគរ កើតកលិយុគឈាមដាបព្រះធរណី។
កាលព្រះអង្គអេងឡើងគ្រងរាជ្យដំបូងនោះ ទើបមានព្រះជន្ម ៦ ព្រះវស្សាប៉ុណ្ណោះ កិច្ចការដែនដីធ្លាក់ទៅលើ សម្ដេចចៅហ្វាប៉ុក ជាធម្មបិតា លុះព្រះជន្មបាន ២២ ព្រះវស្សា ទើបឡើងអភិសេកជាស្ដេចពេញសិទ្ធិ ។ ព្រះករុណាអង្គនេះមាន ព្រះជន្មាយុខ្លីណាស់បានត្រឹមតែ ៤៤ ឆ្នាំ ក៏សោយទិវង្គតទៅ សមដូចទំនាយរបស់ព្រះសុគន្ធាធិបតី ប៉ឹម (កាលពីជាតិមុន) ដែលមានថេរដីកាទូលព្រះអង្គតន់ថា «អាចក្ដីគ្រាន់តែជួយ មហាបពិត្របន្តិចបានតែពុំបានវែងឆ្ងាយទេ» ។ ព្រះអង្គអេងមានបុត្រតំណប្រយូរវង្ស គឺព្រះហរិរក្សរាមាធិបតីអង្គឌួង ជាមហាក្សត្រកវីនិពន្ធដ៏ល្បីល្បាញ បាននិពន្ធរឿងកាកី ចម្ប៉ាថោង ច្បាប់ស្រី ព្រះវេស្សន្តរជាតក ជាពាក្យកម្រងកែវ ហើយព្រះអង្គឌួង ត្រូវជាព្រះអយ្យកោលួត (តាលួច) របស់ព្រះករុណាព្រះបាទសម្ដេចព្រះនរោត្តមសីហនុ គ្រងរាជ្យបច្ចុប្បន្ននេះ ។
៣- សម្ដេចព្រះមហាសុមេធាធិបតី ព្រះនាម ជួន ណាត
សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត «ជោញ្ញាណោ» ប្រសូតនៅថ្ងៃ ១១ រោច ខែ ផល្គុន ឆ្នាំ វក ឆស័ក ព.ស. ២៤២៧ ត្រូវនឹងថ្ងៃ ១១ មីនា គ.ស. ១៨៨៣ នៅភូមិកំរៀង ឃុំរកាកោះ ស្រុកគងពិសី ខេត្តកំពង់ស្ពឺ ។ ញោមប្រុស នាម ជួន និងញោមស្រី នាម យក់ ជាកសិករ ។ ព្រះអង្គមានប្អូនប្រុសម្នាក់ នាម ឧកញ៉ាសោភ័ណ មន្ត្រី ជួន នុត ។ សម្ដេចបានចូលសាងព្រះផ្នួស តាំងពីបឋមវ័យរបស់ដល់អស់ព្រះជន្ម ដោយឧទ្ទិសអ្វី ៗ ទាំងអស់ ដើម្បីព្រះពុទ្ធសាសនា និងវប្បធម៌ជាតិឲ្យបានរីកចម្រើន ។ ព្រះមហាថេរអង្គនេះ តែងមានអំណត់ព្យាយាម ក្នុងការសិក្សាជានិច្ចកាល ដោយពុំមានខ្លាចអាជ្ញាធរដែនដីចាប់ទោសកំហុសឡើយ ។ ជំនាន់រាជការអាណាព្យាបាលបារាំង គេបានហាមឃាត់ព្រះសង្ឃ មិនឲ្យរៀនភាសាបរទេស មិនឲ្យរៀនតាមសៀវភៅ ដែលចាត់ទុកថាជាធម៌ថ្មី គឺឲ្យរៀនតែតាមសាស្ត្រាស្លឹករឹត ដែលចាត់ជាធម៌ចាស់ បន្សល់ទុកពីបុរាណកាលមក ។ ទោះជាមានការហាមឃាយ់យ៉ាងនេះក្ដី ក៏ព្រះភិក្ខុ ជួន ណាត នៅតែព្យាយាមរៀនសូត្រឥតរាថយ ជួនកាលត្រូវបិទទ្វារកុដិឲ្យជិតដើម្បីលួចរៀន ភាសាបារាំងពីសម្នាក់លោក ជួន នុត ជាប្អូនប្រុសរបស់ព្រះអង្គរហូត ចេះអានសរសេរ និងសន្ទនា ហើយគ្មានអ្នកណាបានដឹងថាព្រះអង្គចេះបារាំងផង ។ មុននឹងចេញទៅរៀនភាសាសំស្ក្រឹតនៅទីក្រុងហាណូយ ក្នុងសម្នាក់លោកល្វីហ្វីណូត៍ ចាងហ្វាងសាលាបារាំងសែសនៅចុងបូព៌ាប្រទេស ព្រះអង្គធ្លាប់ចេះសំស្ក្រឹតរួចទៅហើយ ដោយជួលក្លឹង្គលក់សណ្ដែកដីម្នាក់ ឲ្យមកបង្រៀនព្រះអង្គដល់ក្នុងកុដិជាមួយនឹងព្រះគ្រសង្ឃវិជ្ជា ហួត តាត ជាមិត្តកម្សត់កម្រនឹងគ្នា ។ ទីបំផុតដោយការព្យាយាមដ៏អស្ចារ្យនេះ ព្រះអង្គបានយកឈ្នះគូប្រឆាំងដោយសន្តិវិធី ទន្ទឹមនឹងពុទ្ធិដ៏ឧត្តុង្គឧត្តម រកគូប្រដូចគ្មាន ។ ព្រះអង្គចេះរហូតដល់ជាងដប់ភាសា ក្នុងសកលលោកនឹងក្លាយទៅជាអ្នកប្រាជ្ញខាងអក្សរសាស្ត្រខ្មែរ ចាក់ធ្លុះក្នុងព្រះត្រៃបិដក ដោយគ្មានទើសទាល់សល់ចន្លោះឡើយ ។ ក្រៅពីចំណេះវិជ្ជាផ្នែកអក្សរសាស្ត្រ ព្រះអង្គក៏នៅមានព្រះលក្ខណៈ ខុសម្លែកពីជនទាំងពួងដែរ ។
តាមសិស្សគណខ្លះ បានតំណាលថា ទោះបីជានឿយព្រះកាយពលយ៉ាងណាក្ដី ក៏ព្រះអង្គ តែងតែបំពេញព្រះរាជតួនាទី ជាស្ដេចសង្ឃតម្រង់វិន័យ ព្រះពុទ្ធសាសនាជានិច្ច ពិសេសតែងយកព្រះទ័យទុកដាក់ ទៅលើវចនានុក្រមខ្មែរជាងអ្វី ៗ ទាំងអស់ ។ បើសិនជាព្រះអង្គចង់ផ្ទំ ក៏ផ្ទំលក់ភ្លាមមួយរំពេច គ្រាន់តែលាន់ព្រះឱស្ឋប្រាប់អ្នកមកគាល់ថា «អាត្មាសុំសឹងមួយម៉ោងសិន» ។ ដល់កំណត់មួយម៉ោងក៏តើនឡើងភ្លាម បន្តព្រះរាជកិច្ចទៀតហាក់ដូចជា «អ្នកសិល្ប៍» ចេះដកដួងចិត្តបាន ឬក៏ដូចព្រះអរហន្តចូលឈានសមាបត្តិ ។ ព្រះអង្គអាចស្ដាប់ដឹងភាសាសត្វដូចជា ពេលមួយមានសត្វគ្រលីងគ្រលោងមួយគូវាយំកឹក ៗ ចង់ចឹកសំបុកអង្ក្រងលើមែកស្វាយ ដោយមិនព្រមហើរទៅណាសោះ ។ ព្រះអង្គប្រើសិស្សម្នាក់ឲ្យឡើងទៅមើល ក្នុងសំបុកអង្ក្រងថា មានស្វាយទុំនៅក្នុងហ្នឹងអាសត្វទាំងពីរនេះ វាចង់ស៊ីផ្លែស្វាយ តែវាខ្លាចអង្ក្រងខាំ ។ សិស្សឡើងទៅមើលក៏ឃើញស្វាយទុំក្រហមរលោង ពិតដូចព្រះបន្ទូលមែន ក្រៅពីមានទិព្វវិញ្ញាណដូចរៀបរាប់ខាងលើនេះ សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត តែងមានព្រះបន្ទូលដាស់តឿនក្រើនរំលឹកចង់ឲ្យអ្នកដទៃ ចេះដឹងតាមព្រះអង្គ មិនចង់ឲ្យនៅល្ងង់ខ្លៅទេពោលគឺ ឲ្យចេះរកស៊ីតាមសម្មាជីវោ កុំដេកតែក្រកុំពឹងលើព្រេងវាសនា ។ល។ ក្រៅពីសៀវភៅធម៌ផ្សេង ៗ ដែលព្រះអង្គបានតែងទុក ក៏នៅមានព្រះរាជឱវាទខ្លះ ៗ ដែលយើងសូមដកស្រង់មកចុះក្នុងទីនេះ ៖
– ត្រូវរិះគន់ខ្លួនឯងជាមុន កុំឲ្យស៊យស៊ុនខុសទទេ
«បើឆ្ងល់មិនយល់ត្រូវសួរគេ» ឥតថោកអ្វីទេថ្លៃទេតើ ។
……………………………
– បានវត្តជាភោជន៍មានព្រលឹង គួរនឹងរំពឹងកុំទីសទាស
នាហ្មឺនមន្ត្រីមកពីរាស្ត្រ គឺរាស្ត្រឡើងទៅជាមន្ត្រី ។
……………………………
– ការអម្បាល កុំអាលពោលអួតមុន ។
– រអិលមាត់ ច្រើនតែភ្លាត់ស្នៀត ។
– ប្រាំបួនទិញ ដប់ទិញ កុំទិញរបស់ថោក ។
……………………………
– អក្សរវិបត្តិជាតិវិបត្តិ ខ្ចាយខ្ចាត់រាត់រាយក្លាយឃ្លៀងឃ្លាយ
ហេតុនេះខ្មែរយើងកុំរវាត ត្រូវរក្សាជាតិឲ្យរឹងប៉ឹង ។
– បើដឹងមិនដល់កុំធ្វើចេះ ចំណេះតិចតួចស្ដួចស្ដើងស្ដឹង
បើចង់ច្បាស់លាស់ត្រូវខំប្រឹង កុំដេលសម្លឹងថាចេះឯង ។
……………………………
ព្រះរាជដំបូន្មានដ៏ថ្លៃថ្លានេះ នៅតែមានតម្លៃមិនចេះស្លាប់ ក្រៅពីនេះ ក៏នៅមានច្រើនទៀតរាប់ពុំអស់ ទាំងនេះបញ្ជាក់ឲ្យដឹងថា សម្ដេចតែងមានព្រះទ័យ អាណិតអាសូរ ដល់ជនជាតិរួមលោហិតមិនចង់ឃើញមនុស្សល្ងង់ខ្លៅ មនុស្សពាល មនុស្សកំសត់ទុគ៌តអ្វីឡើយ គឺព្រះអង្គចង់ឲ្យមនុស្សរស់ស្មើភាពគ្នា រាប់រកគ្នាជាភាតរៈ ។
ស្នាព្រះហស្តខាងតែងនិពន្ធរបស់ព្រះអង្គ ដែលសំខាន់បំផុតគឺ វចនានុក្រមខ្មែរ ដែលចាត់ទុកជាបេតិកភណ្ឌជាតិ មានតម្លៃមហាសាល ។ អ្នកស្នេហាអក្សរសាស្ត្រជាតិមួយចំនួនតូច តែងតែថ្វាយបង្គំវចនានុក្រមរៀងរាល់ទិវារាត្រី ដោយចាត់ទុកវត្ថុនេះ ជាគ្រឿងសក្ការៈបូជាបន្ទាប់ពីព្រះត្រៃរតន៍ បានជាខ្មែរមួយចំនួនបែរជាមើលរំលងវចនានុក្រម ហើយនាំគ្នាសរសេរអក្សរ ពាសវាលពាសកាល ខុសអក្ខរាវិរុទ្ធ ដែលសម្ដេចជាអម្ចាស់ បានចងក្រងទុកមកនោះទៅវិញ? ។
សម្ដេចព្រះមហាសុមេធាធិបតី ជួន ណាត ទ្រង់សោយទិវង្គតកាល ពីថ្ងៃ ១៤ កើត ខែទទ្របទ ឆ្នាំរកា ឯកស័ក ព.ស ២៥១៣ ត្រូវនឹងថ្ងៃ ២៥ កញ្ញា គ.ស ១៩៦៩ វេលាម៉ោង ២០ និហ ២០ នាទី នៅក្នុងមហាកុដិព្រះអង្គ នាវត្តឧណ្ណាលោម រាជធានីភ្នំពេញ ក្នុងព្រះជន្មាយុ ៨៦ ព្រះវស្សា ដោយព្រះជរាពាធ ។
សរុបមក សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជទាំងបីព្រះអង្គនេះ គួរសល់ឋានៈឯតទគ្គៈដ៏ឆ្នើម លើសសម្ដេចសង្ឃអង្គឯទៀត ដែលគ្រប់គ្រងព្រះពុទ្ធសាសនា ក្នុងកម្ពុជរដ្ឋ ។ សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ជឹម បានបន្សល់ទុកនូវច្បាប់ “ច្បាប់ក្រម” សម្រាប់ដាស់តឿនក្រើនរំលឹកមហាជន ។ សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ប៉ឹម បានបន្សល់ទុក នូវរាជវង្សខ្មែរ ខ្សែព្រះបាទអង្គអេង ព្រះបាទអង្គឌួង ព្រះបាទនរោត្តម ព្រះបាទសុរាម្រឹត ព្រះបាទសីហនុ ។ សម្ដេចព្រះមហាសុមេធាធិបតី ជួន ណាត ក៏បានបន្សល់ស្នាព្រះហស្ត ជាវចនានុក្រមខ្មែរដ៏ល្បីល្បាញមានតម្លៃជាអមត និងស្នាដៃជាច្រើនផ្សេងទៀត ។ ពេលនេះ សម្ដេចទាំងបី បានសោយព្រះទិវង្គតកន្លងផុតទៅហើយ យើងខ្ញុំព្រះករុណាជាបច្ឆាជន សូមលើកហត្ថបួងសួង ដល់វិញ្ញាណក្ខន្ធព្រះអង្គ សូមស្ដេចយាងមកជួយថែរក្សា ព្រះពុទ្ធសាសា និងវប្បធម៌ជាតិខ្មែរ ឲ្យបានឋិតថេរចីរកាលគង់វង្ស ងើបត្រដែតឡើង ដើម្បីដើរឲ្យទាន់អារ្យប្រទេសនានា ក្នុងសកលលោក កុំបីក្លាយទៅជាបការៈដទៃឡើយ ។
ដោយ៖ លោក ង៉ែត សោភ័ណ
1ជិនកាលមាលីបករណ៍ ទំព័រ ៩៨
2ឈឺក្បាល
3ព្រះរាជាអង្គឯងតែម្ដង
