អំពីដើមកំណើតប្រាសាទអង្គរ
លោក ហ្វី ហ៊្វីណូត៍
អាចារ្យបង្រៀនឧត្ដមវិជ្ជាសាស កូឡែសដឺហ្វ្រ័ង្ស នៅក្នុងបារីស ជាអ្នកអធិប្បាយ
ក្រុមការ ជុំ–ម៉ៅ ធ្វើរាជការនៅព្រះរាជបណ្ណាល័យ ប្រែចេញជាភសាខ្មែរ
(ដកស្រង់ពីទស្សនាវដ្ដីកម្ពុជសុរិយា ឆ្នាំ១៩២៧)
ដែលតាមជឿដរាបដល់មកសព្វថ្ងៃនេះ ថាអង្គរធំ និងបាយ័ននោះ ព្រះបាទយសោវរ្ម័ន ទ្រង់នាមថា បរមសិវ លោកដែលគ្រងរាជពីសករាជ ៨១១ ទៅដល់ ៨៣២ បានសាង ត្រូវនឹងគ្រិស្តសករាជ ៨៨៩ ទៅ ៩១០ ។
តើបានអ្វីនឹងបញ្ជាក់ក្នុងរឿងនេះ
កាលដើម ឈ្មោះចាស់របស់ទីក្រុង ហៅថាយសោធរបុរ គឺក្រុងនៃយសោធរ មានប្រាសាទជាច្រើនក្នុងដំបន់អង្គរដែលមានឈ្មោះចូលក្នុងបែបតែមួយដូចយ៉ាងឈ្មោះ យសោធរតដាក ប្រែថាត្រពាំងនៃសោធរ ឯត្រពាំងនោះ គឺបារាយណ៍ខាងកើត យសោធរេស្វរ ប្រែថាឥសូរនៃយសោធរ គឺភ្នំបាខែង យសោធរាស្រម គឺអាស្រមនៃយសោធរ ឈ្មោះត្រង់នេះ មិនប្រាកដទៅលើអ្វីឡើយ ខាងក្រោយនេះមានយសោធរគិរី ប្រៃថាភ្នំនៃយសោធរ គឺជាភ្នំបាយ័ននោះឯង ពាក្យដែលថា យសោធរនេះ ប្រែថាកាន់នៅជ័យជម្នះ ជាពាក្យបំបែករបស់ស្ដេចយសោវរ្ម័ន អំពីកប៉ាល់ជ័យមក ឯពាក្យដែលថា សោធរបុរនោះ គឺជាឈ្មោះទីក្រុងរបស់ យសោវរ្ម័ន នោះឯង ។
ម្យ៉ាងវិញទៀត ដូចជាប្រាសាទជាច្រើនផ្សេង ៗ ដែលមានឈ្មោះចូលក្នុងពាក្យ យសោធរ នោះជារបស់ដែលយសោវរ្ម័ន បានសាងក៏គួរតែសន្និដ្ឋានវាយសេចក្ដីថា ពាក្យដែលថាទីក្រុងរបស់យសោវរ្ម័ននោះជាក្រុងដែលយសោវរ្ម័នបានសាងវិញ ។
មកដល់ស្ដេចនេះ យើងត្រូវឈប់បង្អង់បន្តិចសិន ព្រោះរឿងរ៉ាវស្ដេចនេះ មិនមែនជាឥតប្រយោជន៍ យើងបានដឹងធួនល្មមអំពីពង្សាវតារបស់ស្ដេចនេះ គឺជាបុត្រឥន្ទ្រវរ្ម័ន បានកសាងប្រាសាទបាគោ និង បាគង ទ្រង់បានឡើងគ្រងរាជ្យតាំងពីកុមារ ហើយគ្រងរាជសម្បត្តិបាន ២០ ឆ្នាំ គិតតាំងពីសករាជ ៨១១ បើតាមសង្កេតពិចារណានូវចារឹក ដែលមានជាច្រើនហើយវែង ៗ របស់ស្ដេចនេះ ឃើញថាស្ដេចនេះ ប្រកបដោយសេចក្ដីអួតអាងជាខ្លាំង ស្ដេចស្រុកខ្មែរ និងស្ដេចស្រុកឥណ្ឌា មិនដែលឃើញមានឥរិយាសុភាពដល់ម្ដងសោះ បានជា អស់ទាំងរឿងរ៉ាវដែលមានត ៗ មក ឃើញតែមាននិយាយសរសើរម្ចាស់ផែនដីជាប្រមាណ ក្នុងសិលាចារឹកណា ៗ ក៏ដោយ ឃើញមាននិយាយតែសរសើរចូលជាបែបមិនទំនងជាភាពមនុស្ស ដូចជាសរសើរថាស្ដេចនោះដូចព្រះអាទិត្យមានរស្មី ហើយមានអានុភាពដូចព្រះចន្ទពេញបូណ៌មី រូបល្អដូចជាទេវតា ព្រះក្លោះសរនោះ អាចនឹងគ្រប់គ្រងចក្រវាឡបាន ក្រចកព្រះបាទដូចជាកញ្ចក់ ឆ្ពោះម្កុដស្ដេចទាំងឡាយដែលប្រណម្យគាល់ ។ល។ ពាក្យទាំងនេះតែងមានក្នុងរឿងរ៉ាវ នឹងយកជាពិតពុំបានត្បិតជាពាក្យបញ្ចើចសរសើរម្ចាស់ផែនដីរៀងរៀបដរាបមក ប៉ុន្តែស្ដេចយសោវរ្ម័ននេះ ទុកជាពួកស្ដេចដែលមានឥទ្ធិឫទ្ធិខាងផ្លូវចម្បាំងបាន ត្បិតមានល្បីថាទ្រង់ប្រសប់ខាងធ្នូ និងបាញ់ព្រួញដៃខាងណាក៏បាន ទ្រង់មានកម្លាំងអាចនឹងទប់ទល់ដំរីសារសាហាវហើយសម្លាប់តែ ១ ព្រះខ័ន ដោយព្រះហស្ថឆ្វេងផង ទ្រង់អាចនឹងតយុទ្ធជាមួយនឹងអ្នកបោកចំបាប់ ១០ នាក់ ហើយផ្ដួលបានទាំងអស់ដោយស្រួល តេជានុភាពរបស់ស្ដេចនេះ បណ្ដាលឲ្យអ្នកសរសើរហ៊ានប្រដូចថាទ្រង់កាប់ដែកមូល ១ វែង ធំ ហើយរឹងតែ ១ ព្រះខ័នដាច់ជា ៣ កំណាត់ហាក់ដូចជាផ្ដន្ទាដែកនោះមិនឲ្យប្រកួតប្រឡងនឹងព្រះចេស្ដា ត្រង់នេះលោកអេមូនីញេយល់ថា បែបដែលនិយាយនេះជាល្បែង ដែលជាតិខ្មែរសព្វថ្ងៃធ្លាប់លេងជាញឹកញយ គឺយកដើមអំពៅមកបង្កោងនៅលើដី ហើយកាប់អំពៅនោះជា ៣ កំណាត់ អំពៅនេះហើយដែលគេថាទៅជាដែកវិញ មិនតែប៉ុណ្ណោះសោត មានសេចក្ដីសរសើរដល់ស្ដេចអង្គនេះ និយាយថា ទ្រង់ឆ្លៀវឆ្លាតខាងឯភ្លេង ជាគ្រូរបាំ ជាអ្នកប្រាជ្ញខាងបរមត្ថ និងជាអ្នកតែងវេយ្យាករណ៍ និងសេចក្ដីអធិប្បាយ អំពីមហាភាស្ហ្យរបស់បតញ្ជលី ត្រង់នេះយើងបានពិនិត្យមើលហើយ ឯមហាភាស្ហ្យនៅមានសព្វថ្ងៃនេះ គឺជាសេចក្ដីដ៏ពិបាកជាងអស់ទាំងសាស្ត្រាសំស្ក្រឹតទាំងពួង ក្នុងសម័យនោះបើថាមានសាស្ត្រាជាអក្សរសំស្ក្រឹត ហើយដាក់ព្រះនាមស្ដេចជាអ្នកតែងក៏ថាបាន ប៉ុន្តែក្នុងព្រះវង្សក្សត្រិយ៍ពុំសូវដែលឃើញមានប្រាជ្ញខាងឯអក្សរ ហើយ ១ វិញទៀត អ្នកប្រាជ្ញខាងអក្សរក៏ពុំសូវដែលឃើញចិត្តកំណាញ់ នឹងដាក់ព្រះនាមស្ដេចដែលជាចៅហ្វាយខ្លួនថាជាអ្នកតែងឡើយ ហេតុនេះបានជាយើងគប្បីជឿច្បាស់ថា អ្នកដែលតែងសរចក្ដីអធិប្បាយ នៃមហាភាស្ហ្យរបស់បតញ្ជលីនេះ មិនមានពាក់ម្កុដមិនមែនឈ្មោះយសោវរ្ម័ននោះទេ ។
ចុះបើក្សត្រនេះហ៊ានដល់ទៅយករបស់គេ មកថាជារបស់ខ្លួនបាន ថ្វីហើយមិនហ៊ានអួតថាបានសាងអង្គរធំ ដែលជារបស់ក្សត្រដទៃ យើងមានសេចក្ដីសង្ស័យមកយូរណាស់មកហើយ បើយសោវរ្ម័នមានតែនាមជាបន្ទាល់ថាបានសាងក្រុងនោះ នាមនោះ ក៏មិនជាប៉ុន្មាន តែថាកសិណ ១ ទៀតដែលជារបស់អាង យ៉ាងមាំអាចនឹងនាំឲ្យភ្លឺជាប្រាកដ គឺសិលាចារឹកនៅស្តុកកក់ធំ ។
គេបានឃើញចម្ងាយ ២៥ គីឡូម៉ែត ខាងទិសពាយ័ព្យស្រុកស៊ីសុផុន នៅកន្លែងហៅស្តុកកក់ធំ គោលថ្ម ១ ចារឹកជាពាក្យខ្មែរសំស្ក្រឹត ដែលមានសេចក្ដីប្លែកពីចារឹកទាំងឡាយ ក្នុងស្រុកខ្មែរ ហើយមានសេចក្ដីល្អ ៗ ជាច្រើន គោលនេះបានចាប់ធ្វើក្រោយសករាជ ៩៧៤ បន្តិច គឺក្នុងគ្រិស្តសករាជ ១០៥២ មានឈ្មោះសទាសិវជាបុរោហិតរបស់ស្ដេចជាអ្នកសរសេរ បុរោហិតនេះជាតំណតមកពីបុរោហិតមុន ហើយដែលកាន់កាប់ការតាមដំណែលមុខក្រសួង ពីអាពុកម្ដាយ គឺជាពង្សាវតានៃពួកបុរោហិតក្នុង ២៥០ ឆ្នាំ ពីសករាជ ៧២៤ ទៅដល់ ៩៧៤ ត្រូវនឹងគ្រិស្តសករាជ ៨០២ ទៅដល់ ១០៥២ ពង្សាវតានេះ មានឈ្មោះបុរោហិតធំ ៗ ទាំងអស់ ដែលបានគោរពប្រតិបត្តិក្នុងការរាជការ មាននាមស្ដេចដែលបុរោហិតណានៅធ្វើរាជការ ងារការ និងទ្រព្យរបស់ដែលបានទទួល ភូមិ និងប្រាសាទដែលបានកសាង សេចក្ដីទាំងនេះ សុទ្ធតែជាការពិត មិនគួរសង្ស័យថាក្រែងធ្វើតែតាមពង្សាវតាខ្លួនទេ ពង្សាវតានេះមានភ័ស្ដុតាងមានតម្លៃណាស់ នេះហើយដែលយើងមើលក្នុងសព្ទខ្មែរ អំពីរឿងយសោវរ្ម័ន ដែលមាននាមក្រោយ បរមសិវលោក ។
សព្ទនេះមិនមែនធ្វើត្រាប់ឲ្យដូចទេ គ្រាប់តែជាការជួយណែអ្នកប្រៃចារឹកនោះចេញពីថ្មៈ
មន វ្រះបាទ បរមសិវលោក ចតនគរស្រី យសោធរបុរ នាំគម្រតេង ជគត តរាជ អំវី ហរិហរាលយ យកទុក នគរនោះ មនវ្រះបាទបរមសិវលោក ស្ឋាបនា វំក្នន្ដាល សិវាស្រម ស្ឋាបនា ព្រះលិង្គអា្យ កន្ដាល ។
ប្រែថា ព្រះបាទបរមសិវលោកកសាង (ចត) ក្រុងយសោធរបុរ ហើយនាំនូវស្ដេចទេវតា (គម្រតេង ជគត តរាជ) ចេញពី ហរិហរាលយ ទៅតម្កល់ទុកក្នុងក្រុងនោះ រួចពីនោះព្រះបាទបរមសិវលោក បានសាងភ្នំកណ្ដាល (វំក្នណ្ដាល) គឺប្រះគម្ដែងសិវាស្រម យកព្រះលិង្គទៅដាក់ជាកណ្ដាល ។
ឯភ្នំកណ្ដាលដែលពាក្យសំស្ក្រឹតហៅយសោធរគិរី គឺភ្នំយសោធរនោះ គ្មានឯណាក្រៅពីប្រាសាទបាយ័ននោះឡើយ គេឲ្យឈ្មោះថាភ្នំប្រាសាទឯណាដែលសាងនៅជាកណ្ដាលវាំង ឬកណ្ដាលទីក្រុង ដើម្បីជាតំណាងភ្នំមេរុ ដែលជាភ្នំនៅកណ្ដាលទ្វីបមាននិយាយក្នុងក្បួនវិជ្ជាផ្សេង ៗ ក្នុងស្រុកឥណ្ឌា គឺប្រាកដជាកន្លែងដែលមានប្រាសាទបាយ័ននៅសព្វថ្ងៃនេះហើយ នៅត្រង់ខ្សែបន្ទាត់ដែលដឹកខ្វែងជើងក្អែក ពីជ្រុងទាំង ៤ មកជួបគ្នា ។
បើប្រែតាមភាសាមានបែបយ៉ាងសព្វថ្ងៃ ចារឹកនៅស្តុកកក់ធំបានសេចក្ដីថាដូច្នេះ យសោវរ្ម័នបានកសាងអង្គរធំ និងបាយ័ន ។
សួរថាចុះព្រះ ដែលអយ្យកោអយ្យិកា សទាសិវធ្លាប់គោរពប្រតិបត្តិនៅប្រាសាទបាយ័ននោះតើជាព្រះអ្វី ? ឆ្លើយថាគឺជារូបលិង្គ ត្រង់នេះយើងមិនបាច់ទៅរកដើមឫសឯណា ដែលនឹងនាំឲ្យងងឹតនោះទេ ព្រោះលិង្គនេះ ឃើញមានគំនូរជាច្រើនណាស់ក្នុងស្រុកចម្បាំង និង ស្រុកខ្មែរ យើងត្រូវតែចាំថា កាលពីយូរមកហើយនោះ មានកាន់សាសនាគោរពប្រតិបត្តិលឹង្គដរាបមកដល់វេលានេះ មិនឃើញមានអ្វីជាទីទាស់នឹងសំអាងទាំងនេះឡើយ នៅមានស្ថាន ១ បើមិននាំឲ្យសង្ស័យ ក៏ហាក់ដូចជាប្លែកចន្លោះដែរ គឺថានៅលើសសរថែវបាយ័នឃើញមានរូបព្រះពុទ្ធ ហើយមានថែមពុកចង្ការស្រួចដូចជាឥសី សេចក្ដីត្រង់នេះ គេនឹងជឿបានថា ក្នុងវេលានោះស្ដេចដែលសាងប្រាសាទបាយ័ន បានយកជាងដែលជាពួកកាន់ពុទ្ធសាសនាឲ្យចូលធ្វើផង ថាជាងទាំងនេះ បានរចនានៅទីបន្ទាប់បន្សំនៃប្រាសាទនោះ ជាបែបដែលខ្លួនរាប់អាន ដូចជាស្ដេចដែលរាប់អានតុបតែងតាមបែប ដែលកាន់នោះដែរ លុះយូរក្រោយមកចិត្តរបស់ស្ដេចយសោវរ្ម័ន ដែលធ្លាប់អធ្យាស្រ័យផ្លាស់ទៅជាចិត្តចង់បំផ្លាញវិញ ដោយកាន់យកជាប្រាកដនូវសាសនាដែលមានរូបជាទីតាំង ហើយមើលទៅរូបព្រះពុទ្ធដែលជាប់ស្រាប់នៅនោះមិនបាន ក៏ចាប់តាំងធ្វើបំបាត់រូបទាំងនោះចេញ ស្ថានត្រង់នេះហាក់ដូចជាពិតគ្រាន់បើ ។
ប៉ុន្តែក្នុងឆ្នាំ ១៩២៣ មានរឿង ១ ថ្មីទៀត ថែមទម្ងន់ទៅលើសេចក្ដីសង្ស័យនោះ ដើម្បីនឹងឲ្យយល់បាននោះជាការប្រយោជន៍ត្រូវតែបរិយាយបន្តិចអំពីផែនទីប្រាសាទបាយ័ន ។
(មានតទៅក្នុងខ្សែក្រោយទៀត)
