ព្រះពុទ្ធសាសនា និងសង្គមខ្មែរ
យើងចង់ដឹងថា តាំងពីអតីតកាល រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្នកាលនេះ តើព្រះពុទ្ធសាសនា បានជួយអភិវឌ្ឍន៍សង្គមខ្មែរដែរឬទេ ? សំនួរនេះ តម្រូវអោយយើងឆ្លើយ និងដោះស្រាយបំភ្លឺ ដោយប្រើការសិក្សាស្រាវជ្រាវ តាមសម័យកាលនីមួយ ៗ ដូចតទៅនេះ :
• សម័យនគរភ្នំ (ព.ស, ៥៤៣ – ១០៩៣, គ.ស ទី ១ – ៥៥០)
ខាងចុងគ្រឹស្តសតវត្សទី ៥ និងដើមគ្រឹស្តសតវត្សទី ៦ ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជយវរ្ម័ន ព្រះចៅនគរភ្នំ បានបញ្ជូនអ្នកប្រាជ្ញពីរអង្គ គឺព្រះសង្ឃបាលត្ថេរ និងព្រះមន្ទ្រសេនត្ថេរ ដែលចេះភាសាច្រើន អោយទៅជួយប្រែព្រះត្រៃបិដកជូនប្រទេសចិន តាមសេចក្ដីសុំពីព្រះចៅក្រុងចិន ព្រះនាម វូ ក្នុងរាជវង្សលាង ។ ព្រះថេរៈទាំងពីរអង្គនេះក៏ទទួលព្រះរាជានុញ្ញាតអោយទៅបំពេញប្រេសិតកម្មនេះ តាមសំណើររបស់ព្រះចៅក្រុងចិន នៅ “ហ្វូណន – ក្វាង” ប្រែថា ការិយាល័យនៃប្រទេសនគរភ្នំ ។ នេះជាប្រេសិតកម្មដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ ដែលព្រះថេរៈទាំងពីរអង្គ បានបំពេញជាផ្លូវរដ្ឋជូនប្រទេសទាំងពីរ ដែលបង្កើតបានជាមិត្តភាពមួយ ចងភ្ជាប់ប្រទេសទាំងពីរ អោយស្រឡាញ់រាប់អានគ្នា ។ ចំណងមិត្តភាពនេះ បានបន្តដល់ព្រះមហាក្សត្រក្រោយ ៗ ទៀតផង ។
សេចក្ដីប្រែព្រះត្រៃបិដក ជាស្នាព្រះហស្តនៃព្រះថេរៈទាំងពីរអង្គនេះ មានចារជាប់ព្រះនាមក្នុងព្រះត្រៃបិដកចិន រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ កាលសម្ដេចព្រះឧបយុវរាជ សីហនុ វរ្ម័ន យាងទៅប្រទេសចិន ក្នុងឆ្នាំ ១៩៥៦ អធិបតីនៃសមាគមពុទ្ធសាសនាចិន បានយកស្នាព្រះហស្តនោះមកថ្វាយសម្ដេចទត ទុកជាសក្ខីភាពនៃមិត្តភាពខ្មែរ – ចិន ដែលមានអាយុ ១៥០០ ឆ្នាំ មកហើយ ។
នៅ ព.ស. ១០២៧, គ.ស. ៤៨៤ ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជយវរ្ម័នដដែល បានបញ្ជូនព្រះសាក្យនាគសេនត្ថេរ ជាប្រេសិតទៅកាន់ព្រះចៅក្រុងចិន ព្រះនាម វុ – ទី ។ ប្រេសិតកម្មរបស់ព្រះថេរៈអង្គនេះ មានលក្ខណៈជាការទូត ពីព្រោះភារកិច្ចនេះជាទំនាក់ទំនងការងាររបស់ប្រទេសជាតិទាំងពីរ នេះជាការបញ្ជាក់បានថា ភិក្ខុសង្ឃនៃព្រះពុទ្ធសាសនា មានមុខងារសំខាន់ណាស់ក្នុងសង្គម ។
• សម័យចេនឡា (ព.ស. ១០៩៣ – ១៣៤៥, គ.ស. ៥៥០ – ៨០២)
ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី ១ វត្តព្រៃវៀរ ជាវត្តមួយគួរអោយចាប់អារម្មណ៍ខ្លាំងណាស់ បំភ្លេចចោលមិនបាន ។ វត្តនេះស្ថិតនៅក្នុងស្រុកកំពង់ត្របែក ខេត្តព្រៃវែង ជាវត្តបរមបុរាណមួយជាប់ឋិតថេរចីរកាល តាំងពីកានោះមក រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ ទៅដល់វត្តនេះភ្លាម យើងឃើញសម្បត្តិវប្បធម៌ខ្មែរពីបុរាណ គួរអោយរំភើបចិត្តខ្លាំងណាស់ រំភើបដោយនឹកដល់បុព្វបុរសយើង គឺពិតជាបុព្វការីជន គួរជាទីគោរពសក្ការៈរបស់យើងជំនាន់ក្រោយ ។ និយាយនេះ ហាក់ដូចជាមានតែវត្តព្រៃវៀរមួយនេះ ដែលមានតួនាទីថែរក្សាសម្បត្តិវប្បធម៌ជាតិ ។ តាមពិត អោយតែវត្តអារាមរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា គឺជាជង្រុកវប្បធម៌របស់ខ្មែរ ទោះក្នុងសម័យកាលណាក៏ដោយ ។ ប៉ុន្តែ ចុះណុចដែលគួរអោយចាប់អារម្មណ៍នោះគឺ វត្តនេះកើតឡើងតាំងពី គ.ស. ៦៦៤ ហើយឋិតថេរ រហូតមកដល់សព្វថ្អៃនេះ ពុំមានរលុបរលាយទៅណា ហើយបានរក្សាទុកនូវវប្បធម៌របស់ជាតិអោយយើងរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ទៀតផង ។
• សម័យមហានគរ (ព.ស. ១៣៤៥ – ១៩៥៧, គ.ស. ៨០២ – ១៤៣២)
លោក ចូវ តាកួន ព្រះរាជទូតព្រះចៅក្រុងចិន ប្រចាំប្រទេសមហានគរ បានសរសេរក្នុងឆ្នាំ ១២៩៦ ថា «ព្រះរាជា ពិគ្រោះកិច្ចការធំ ៗ ជាមួយនឹងព្រះភិក្ខុសង្ឃ» ។
ឯលោក សឺដែស ប្រវត្តិវិទូបារាំង បានសរសេរក្នុងកាលានុប្បវត្តិលាវ និយាយថា ព្រះរាជកុមារ ហ្វា – ងូម បានទៅសិក្សាចំណេះវិជ្ជានៅប្រទេសខ្មែរ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជយវិមបរមេស្វរៈ ។ ព្រះរាជកុមារនេះ បំពេញការសិក្សាក្នុងសំណាក់ព្រះមហាថេរខ្មែរមួយអង្គ មានឋានៈខ្ពង់ខ្ពស់ ព្រះនាម “មហា ផះ សម៉នចៅ” (មហាសមណៈ) ។ លុះព្រះជន្មបាន ១៦ ព្រះវស្សា ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ សព្វព្រះទ័យណាស់ ទ្រង់ព្រះមេត្តាប្រោសលើកព្រះរាជធីតា ព្រះនាម “កែវ ឬ យ៉តកែវ” អភិសេកប្រទានជាអគ្គជាយា ។ លុះដល់ គ.ស. ១៣៥៣ ព្រះរាជាកុមារ ហ្វា – ងូម បានអភិសេកជាព្រះមហាក្សត្រលាវ ព្រះនាម “ព្រះយ៉ា ហ្វា – ងូម” ហើយទ្រង់ដាក់នាមរាជធានីលាវថា “ល៉ានឆាង” ។ កាលណោះ នៅមិនទាន់មាននាមថា “លួងព្រះបាង” នៅឡើយទេ ។ រួចហើយ ព្រះយ៉ា ហ្វា – ងូម បានសុំព្រះរាជានុញ្ញាតពីព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ និមន្តមហាព្រះសមណៈជាគ្រូរបស់ព្រះអង្គ គណៈសង្ឃខ្មែរ និងសិល្បករខ្មែរច្រើននាក់ ព្រមទាំងគម្ពីរដីកា យកទៅប្រតិស្ឋាននៅប្រទេសលាវ ។ ដើម្បីអោយកើតមានសិរីសួស្ដីជ័យមង្គលដល់ប្រទេស និងប្រជាជន របស់ព្រះអង្គ ទ្រង់ក៏សុំព្រះរាជានុញ្ញាតពីព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ និមន្តពុទ្ធបដិមា * សក្តិសិទ្ធិមួយអង្គទៀត ដែលមានកិត្តិនាមល្បីល្បាញ យកទៅប្រតិស្ឋានទុកជាមង្គល ឬជាកិត្តិយសដល់ព្រះរាជធានីល៉ានឆាង ។ លុះបានទៅប្រតិស្ឋាននៅព្រះរាជធានីល៉ានឆាងហើយ ព្រះពុទ្ធរូបអង្គនេះ ត្រូវបានថ្វាយនាមថា “ព្រះបាង” ។ រាជធានីល៉ានឆាង តាំងពីបានព្រះបាងទៅប្រតិស្ឋានទុកជាជយមង្គលហើយ ក៏បាននាមាភិធេយ្យថ្មីថា “រាជធានី លួងព្រះបាង” តាំងពីពេលនោះមក រហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។
សេចក្ដីរៀបរាប់ខាងលើនេះ យើងឃើញថា ប្រេសិតមួយក្រុមធំ ដែលព្រះមហាក្សត្រខ្មែរបញ្ជូនទៅនោះ មានទ្រង់ទ្រាយជាផែនការមួយ រៀបចំឡើងដើម្បីជួយអភិវឌ្ឍប្រទេសលាវ ក្រោមការដឹកនាំរបស់មហាសមណៈ និងព្រះយ៉ា ហ្វា – ងូម ។ ព្រោះហេតុនេះ សេចក្ដីរុងរឿងនៃព្រះពុទ្ធសាសនា និងសិល្បវិជ្ជាការនានា នៅប្រទេសលាវ អាចកើតចេញពីឥទ្ធិពលនៃវប្បធម៌ខ្មែរពីបុរាណទាំងអស់ ។
នេះជាការអភិវឌ្ឍន៍ដ៏ធំមួយ ដែលព្រះពុទ្ធសាសនាបានជួយបំពេញថ្វាយព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ក៏ដូចជាសង្គមខ្មែរ បង្កើតបានជាមិត្តភាពមួយយ៉ាងជិតស្និទ្ធ រវាងប្រទេសទាំងពីរ ។ ពង្សាវតារខ្មែរបានឆ្លាក់ប្រវត្តិនេះ ទុកជាកិត្តិយសដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ នៃព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ គណៈសង្ឃខ្មែរ ប្រជាជនខ្មែរ ។ និស្សិតលាវ ជាបព្វជិតក្ដី គ្រហស្ថក្ដី តែងមកសិក្សានៅប្រទេសខ្មែរ ក្រោមការឧបត្ថម្ភពីមហាក្សត្រខ្មែរ ។
• សម័យអាណានិគមបារាំង (គ.ស. ១៨៦៣ – ១៩៥៣)
ក្នុងសម័យនេះ បារាំងបានប៉ុនប៉ងលុបបំបាត់អក្សរខ្មែរ ។ នៅតាមសាលារៀន បារាំងអោយរៀងអក្សរឡាតាំងជំនួសអក្សរខ្មែរ ។ នេះជាព្រឹត្តិការណ៍ ដ៏រំជួលមួយក្នុងសង្គមខ្មែរ ប៉ុន្តែ ពុំមានខ្មែរណាហ៊ានតវ៉ាឡើយ ។ រឿងនេះ បារាំងខំព្យាយាមខ្លាំងណាស់ ប៉ុន្តែ ពេលក្រោយមក ស្រាប់តែបារាំងអោយរៀងអក្សរឡើងវិញ ។ តើមូលហេតុអ្វីបានជាបារាំងលះបង់គំនិតលុបបំបាត់អក្សរខ្មែរ ។
ការដោះស្រាយបញ្ហាខាងលើ ទៅតាមសម័យកាលនីមួយ ៗ ធ្វើអោយយើងដឹងច្បាស់ដោយខ្លួនឯងថា វត្តអារាមជាជង្រុកវប្បធម៌ ជាមជ្ឈមណ្ឌលផ្សព្វផ្សាយពុទ្ធិ និងថែរក្សាសម្បត្តិវប្បធម៌ជាតិ តាំងពីអតីតកាលដ៏យូរលង់មកហើយ ។ ឯព្រឹត្តិការណ៍លុបបំបាត់អក្សរជាតិ ដែលជាព្រឹត្តិការណ៍ដែលគួរអោយរន្ធត់នោះ ត្រូវបានវត្តអារាមប្រឈមមុខតទល់ទៀត ។ ភិក្ខុ – សាមណេរគ្រប់វត្តអារាម នៅតែសរសេរចារជាអក្សរខ្មែរដដែល សូត្រធម៌ បង្ៀនធម៌ ជាអក្សរខ្មែរ ។ បង្រៀនអក្សរខ្មែរដល់កូនចៅដែលទៅនៅវត្ត ។ គម្ពីរដីកា សាស្ត្រាស្លឹករឹត ក្បួនតម្រាទាំងឡាយ ត្រូវភិក្ខុ– សាមណេរគ្រប់វត្ត ថែរក្សាទុកយ៉ាងម៉ត់ចត់ ។ ការប្រឈមមុខតទល់នឹងបារាំងរបស់វត្តអារាមនេះ ធ្វើអោយបារាំងទាល់ច្រក ពីព្រោះបារាំអមិនហ៊ានរំលោភលើវត្តអារាម ។ មនុស្សខ្មែរនាពេលនោះ មានការរួមគំនិតគ្នាខ្លាំងណាស់ ។ ពុទ្ធបរិស័ទគ្រប់វត្ត មានគំនិតប្រឆាំងបារាំងដូច ៗ គ្នា ប៉ុន្តែ វត្តអារាម (ភិក្ខុ -សាមណេរ) ជាអ្នកចេញមុខ ។ ឥទ្ធិពលនេះ ធ្វើអោយសាលារៀនអក្សរឡាតាំងរបស់បារាំងចុះខ្សោយ ជាលំដាប់ ។ ទីបំផុត បារាំងអោយរៀនអក្សរខ្មែរដដែល ។ ប្រសិនបើ គ្មានវត្តអារាមទេនោះ អក្សរជាតិរបស់យើង ត្រូវលុបរលាយបាត់អស់តាំងពីពេលនោះឯង ។
• សម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម (១៩៥៣ – ១៩៧០)
ក្នុងសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម រដ្ឋាភិបាល និងវត្តអារាម មានការជិតដិតគ្នាល្អណាស់ ។ គំនិតនេះ ពិតជាមានការដិតដាមជាប់ឥទ្ធិពលពីមហាក្សត្រមុន ៗ ដូចជាព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី ២ រហូតដល់ជ័យវរ្ម័នទី ៧ ជាដើម ។ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី ២ ដែលតាំងរាជធានី នៅលើភ្នំគូលេន ហៅ «មហេន្ទ្របព៌ត» ព្រះអង្គបានរៀបចំពិធីសំខាន់ ៗពីរគឺ ពិធី «ទេវរាជ» និងពិធី «ពុទ្ធរាជ» ។ ពិធីទាំងពីរនេះហើយ ដែលធ្វើអោយយើងយល់ថា ព្រះអង្គឱបសាសនាទាំងពីរគឺ ព្រហ្មញ្ញសាសនា និងពុទ្ធសាសនា ។ តាមពិត កំណើតសាសនារបស់ព្រះអង្គគឺ ព្រហ្មញ្ញសាសនា តែក្រោយមក ដោយពុទ្ធសាសនារីកចំរើន ព្រះអង្គក៏បែរមកកាន់ពុទ្ធសាសនាទៀត ។ នេះជាការបញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ថា ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី ២ ជាបុព្វការីរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី ៧ ។ ឯសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម ដ៏ដូច្នោះដែរ ។ យើងសង្កេតឃើញថា ស្ទើរតែគ្រប់វត្តអារាម បានសាងសង់សាលារៀនសំរាប់កុមារ កុមារី ក្នុងចំណុះជើងវត្ត ។ កាលនោះ ការសាងសង់ទាំងឡាយ មានសាលាបឋមសិក្សា រហូតដល់អនុវិទ្យាល័យ វិទ្យាល័យ ច្រើនតែព្រះសង្ឃជាប្រធាននៃការសាងសង់ ។ មានវត្តជាច្រើនបានជួយផ្ដល់ការងាយស្រួលដល់គ្រូបង្រៀន ដោយផ្ដល់ទីកន្លែងស្នាក់នៅក្នុងវត្ត និងផ្គត់ផ្គង់ភោជនាហារទៀតផង ។
នៅឯក្រុងភ្នំពេញវិញ វត្តនីមួយ ៗ ផ្ទុកដោយសិស្ស និងនិស្សិត ស្នាក់នៅរៀនសូត្រ ឆ្នាំខ្លះ ភិក្ខុ – សាមណេរមានតិចជាងសិស្ស និស្សិត ។ គ្រាន់តែវត្តឧណ្ណាលោមមួយ ឆ្នាំខ្លះ ភិក្ខុ – សាមណេរមានត្រឹម ៤០០ អង្គ ឯសិស្ស និស្សិត មានដល់ទៅជាង ៥០០ នាក់ ក៏មាន ។ សិស្ស និស្សិត ទាំងនេះមានការស្រឡាញ់ស្និទ្ធស្នាលជាមួយភិក្ខុ – សាមណេរណាស់ ។ សាស្ត្រាចារ្យខ្លះ បន្តស្នាក់នៅក្នុងវត្ត រហូតដល់មានគូស្រករ ទើបចេញពីវត្ត ដោយនាំយកនូវស្លាកស្នាមស្រឡាញ់វត្ត និងភិក្ខុ – សាមណេរទៅជាមួយផង ។ មានសកម្មភាពវប្បធម៌ច្រើនទៀត ដែលវត្តអារាម និងព្រះសង្ឃពុទ្ធសាសនិកយើង បានរួមចំណែកលើកស្ទួយសង្គមជាតិ ។
តាមការសិក្សាដោយសង្ខេបរបស់យើង, យើងឃើញថា តាំងពីបុរាណរៀងមក ព្រះពុទ្ធសាសនាបានដើតួនាទីជាប្រវត្តិសាស្ត្រ ដោយបានរួមចំណែកដល់ភាពថ្កុំថ្កើងរុងរឿង និងកិត្យានុភាពនៃមាតុភូមិអង្គរ ដោយបានថែរក្សា លើកតម្កើង អត្តសញ្ញាណជាតិកម្ពុជា ភាសា អក្សរសាស្ត្រ វប្បធម៌ សីលធម៌ ប្រពៃណី ទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរដ៏ល្អបវរ ព្រមទាំងបានបង្ហាញផ្លូវរស់នៅ ដ៏សុខសាន្តដល់ខេមរជនគ្រប់រូបអោយដើរឆ្ពោះទៅកាន់សន្តិភាព វិបុលភាព និងសុភមង្គល ដោយចៀសវាងអំពើហឹង្សា អកុសលកម្ម បាបកម្មផ្សេង ៗ ។
នាដំណាក់កាលបច្ចុប្បន្ននេះ ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលស្ទើរតែផុតរលត់សូន្យសុងក្នុងកម្លុងឆ្នាំ ១៩៧៥ – ១៩៧៩ បានរីកចំរើនឡើងវិញ ក្នុងសន្ទុះមួយថ្មី ដោយបានទទួលការឧបត្ថម្ភពីពុទ្ធសាសនិកដ៏សប្បុរសក្នុងប្រទេស និងក្រៅប្រទេស ។ ជាមួយនឹងការរីកចំរើននេះ ទោះបីបញ្ហាថ្មី ៗ បានកើតមានឡើងនៅក្នុងសាសនមណ្ឌល ក៏មន្ត្រីសង្ឃ និងមន្ត្រីធម្មការខេត្ត ក្រុងរបស់យើង បានរិះរកវិធីសាស្ត្រដោះស្រាយមួយដ៏សមហេតុផល សំដៅពង្រឹងតួនាទីព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងសង្គមឡើងវិញ តាមរយៈតួនាទីរបស់វត្តអារាម, របស់ព្រះសង្ឃ និងការអប់រំ ឃោសនាផ្សព្វផ្សាយអំពីព្រះធម៌ ពុទ្ធឱវាទ សីលធម៌ ចរិយាធម៌ ដើម្បីបង្កើនជំនឿទុកចិត្តរបស់ពុទ្ធសាសនិកជនទៅលើព្រះពុទ្ធសាសនា និងតម្រង់ទិសសង្គម និងយុវវ័យជំនាន់ក្រោយ ៗ អោយបន្តគោរពចំពោះព្រះធម៌របស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធនៃយើង ។ សកម្មភាពដែលមន្ត្រីសង្ឃ និងមន្ត្រីធម្មការខេត្ត ក្រុង របស់យើង យកព្រះទ័យយកចិត្តទុកដាក់ជាពិសេសនោះគឺ ការបន្តការគាំទ្រដល់ការងារមនុស្សធម៌ និងសង្គមកិច្ច ដូចជាកសាងវត្តអារាម កសាងបណ្ណាល័យ កសាងសាលារៀន ផ្លូវថ្នល់ មន្ទីរពេទ្យការទំនុកបំរុងដល់ចាស់ព្រឹទ្ធាចារ្យគ្មានកូនចៅ កុមារកំព្រា និងប្រជារាស្ត្រជួមគ្រោះភ័យដោយប្រការផ្សេង ៗ ជាដើម ព្រោះយើងមានជំនឿជឿជាក់ កិច្ចការទាំងអស់នេះ ទោះធំឬតូច, ច្រើនឬតិចក្ដី សុទ្ធតែមានឥទ្ធិពលចូលជ្រៅក្នុងជីវភាពសង្គម ដែលញ៉ាំងអោយតូនាទីព្រះពុទ្ធសាសនា កាន់តែរីកចំរើនរឹងមាំទៅអនាគត ៕
កែសម្រួល ៖ ឱម ខែម និង សុខ សេង
*ពុទ្ធបដិមាអង្គនេះ ប្រហែលព្រះពុទ្ធរូបព្រះនាម «ជយពុទ្ធមហានាថ» ពីព្រោះ ពុទ្ធរូប នាមជយពុទ្ធមហានាថ ទាំង ២៥ អង្គ មានកិត្តិនាមល្បីល្បាញខ្លាំងណាស់ដល់ប្រទេសនានា ។
